A violência e o conflito escolara análise da realidade do conflito e a convivência nas aulas na escola profissional de Chaves

Resumo

Esta é unha investigación de profesores para profesores. A súa elaboración obedeceu a dous propósitos: proporcionar información encadrada en bases teóricas sólidas que posa sustentar intervencións axustadas en sala de aula e sustentar a reflexión dos docentes sobre as súas prácticas. Sen a pretensión de que esa información sexa bastante para a resolución dos problemas de indisciplina, pero coa esperanza de que as pistas de reflexión e de acción, ben como os conceptos mobilizados, podan axudar a unha acción educativa simultaneamente mais eficaz e satisfactoria. Son apuntados innúmeros factores responsábeis pela indisciplina dos alumnos, que van desde a sociedade, a familia, a masificación das escolas, as características da personalidade dos intervenientes, a formación inicial dos profesores, a relación pedagóxica profesor/alumno, a xestión da sala de aula, isto é, unha infinidade de causas que viran alterar o clima de escola e que condicionan o bo desempeño sexa de alumnos, sexa de profesores. Mas nos últimos anos os problemas de indisciplina na escola gañaron dimensión e contornos diferentes, tornando-se un dos pólos de preocupación dos profesores, manifestando-se en varios sectores da sociedade. Tendo por base estas consideracións, este traballo presenta como obxecto de estudo a indisciplina en contexto de sala de aula, incidindo particularmente sobre as súas manifestacións e os seus motivos. Para tal, elaboramos unha investigación con carácter hipotético - dedutivo, partindo dun cadro teórico da análise que nos permitiu especificar varias cuestións nas cuais o referido obxecto de estudo se desmembra e, posteriormente, as hipóteses de investigación. O traballo empírico de cariz cuantitativo, asente na técnica do inquérito por cuestionario e cualitativo asente en entrevistas e realización dun ¿focus group¿. Este traballo de investigación pretende ser un modesto contributo no debate e no perspectivar de solucións que poidan minimizar a problemática da indisciplina nas escolas. Desta forma, o encadramento teórico desta tese conduciu, en articulación con os obxectivos presentados, á formulación de varias hipóteses. Nesta perspectiva, procuramos saber se: 1 - o concepto de indisciplina poderá estar relacionado con características socio demográficas do alumno (por exemplo: sexo, idade, ano de escolaridade ou tipo de formación que o alumno frecuenta); 2 - a ocorrencia de indisciplina poderá estar relacionada con o percurso escolar do alumno, como por exemplo: o número de retencións do alumno, con a frecuencia (ou non) de aulas de apoio pedagóxico incrementado ou aínda, con a práctica (ou non) de unha actividade deportiva ou actividade extra-curricular; 3 - os motivos para a indisciplina apuntados pelos alumnos poderían estar relacionados con a súa pertenza cultural; 4 - o tipo de medida sancionadora que sorte maior efecto, na opinión dos alumnos poderá estar relacionado con a idade, sexo ou tipo de formación frecuentada pelo alumno. O obxecto do noso estudo centra-se na análise da indisciplina, na perspectiva dos alumnos do ensino profesional, da Escola Profisional de Chaves de nivel IV (10º,11º e 12ºanos de escolaridade). Escollemos este tipo de ensino e estes anos de escolaridade unha vez que consideramos que este tipo de ensino e estes niveis de escolaridade revelan comportamentos mais irregulares e unha maior necesidade de afirmación persoal . A escolla da escola en estudo (EPC), non constituíu unha escolla ocasional, pero antes unha escolla intencional. Con efecto, foran varias as motivacións que nos levaron desde moi cedo a procurar debruzar o noso estudo na realidade de unha escola do ensino secundario. en primeiro lugar, pelo facto de se tratar de unha escola cuxa oferta formativa é bastante diversificada, pois. Outro factor preponderante prende-se con o facto de a poboación discente que frecuenta este estabelecemento de ensino ser bastante heteroxénea e caracterizada por, nos últimos anos, se ter observado un número crecente de comportamentos disruptivos. Refira-se, tamén, que a proximidade xeográfica da escola relativamente ao local onde exercemos as nosas funcións profesionais tivo tamén un peso crucial, pois permitiu evitar desperdicio de tempo no traslado a outra institución. Por fin, eu propia xa lecionei nesta escola, en anos anteriores, o que facilita a recolla de información. As hipóteses que pretendemos investigar son: Obxecto de Estudo/ Hipóteses a Investigar 1. coñecer as nocións que os alumnos teñen sobre indisciplina; 2. percibir se tais nocións son diferenciadas en función da idade, sexo, ano de escolaridade e formación frecuentada; 3. caracterizar o percurso formativo dos alumnos indisciplinados; 4. identificar as causas que están na base dos comportamentos indisciplinado, na óptica dos alumnos; 5. identificar as medidas sancionadoras que, na opinión dos alumnos, son as mais eficaces. O cuestionario é formado por cuestións fechadas, dicotómicas (isto é, de respostas si ou non) e de escolla múltipla. A primeira parte do cuestionario refíre-se fundamentalmente á caracterización do inquirido, relativamente ao sexo, idade, ano de escolaridade, tipo de curso que frecuenta, á frecuencia do xardín-de-infancia, ao número de retencións anteriores, á frecuencia de aulas de apoio pedagóxico aumentado, á práctica de unha actividade deportiva ou calquera outra actividade extra-curricular, e aínda, ao apoio social económico disponibilizado pela escola; seguen-se cuestións relacionadas con o alumno e o seu agregado familiar, nomeadamente en relación á co-habitación, á partilla do cuarto de durmir, ao tempo despendido no percurso de casa á escola, á profesión dos pais e ás habilitacións literarias de cada un deles. Todas estas cuestións din respecto ás variábeis independentes que as nosas hipóteses propuñan. A segunda parte refere-se a opinións en articulación con as variábeis dependentes das nosas hipóteses. Deste modo presentan-se cuestións relacionadas con o concepto de indisciplina, con a existencia de alumnos indisciplinados na aula, con participacións disciplinares a que o alumno foi suxeito, con a atribución da responsabilidade da indisciplina na sala de aula, con as causas da indisciplina a nivel familiar, social, escolar, ligadas ao profesor ou relacionadas con o alumno, e aínda, unha cuestión referente a medidas sancionadoras. Efectuou-se o estudo de un caso ¿ a Escola Profisional de ¿ surxindo como unha oportunidade para estudar, de forma mais ou menos profundada, un determinado aspecto de un problema en pouco tempo. Iremos agora, á imaxe dos estudos atrás referidos, formular preguntas que permitisen responder aos obxectivos da nosa investigación e, simultaneamente, inferir construcións a partir das respostas dos inquiridos. Na EPC, foran 259 os formandos inquiridos. Globalmente, trataron-se estatisticamente 259 inquéritos. O cuestionario, do cal iremos explicitar as partes constitutivas, resultou, por un lado, da revisión da literatura sobre as concepcións da elaboración de cuestionarios sobre a indisciplina nas escolas, e por outro da consulta de varios exemplos de cuestionarios utilizados anteriormente por outros investigadores, sobre a mesma temática . Iremos agora, á imaxe dos estudos atrás referidos, formular preguntas que permitisen responder aos obxectivos da nosa investigación e, simultaneamente, inferir construcións a partir das respostas dos inquiridos. O deseño dos cuestionarios tenta dar resposta aos seguintes obxectivos: 1. coñecer as nocións que os alumnos ten sobre indisciplina; 2. percibir se tais nocións son diferenciadas en función da idade, sexo, ano de escolaridade e formación frecuentada; 3. caracterizar o percurso formativo dos alumnos indisciplinados; 4. identificar as causas que estión na base dos comportamentos indisciplinado, na óptica dos alumnos; 5. identificar as medidas sancionadoras que, na opinión dos alumnos, son as mais eficaces. Efectuaron-se 12 entrevistas a alumnos da EPC, acerca do grao de convivencia na escola. De acordo con as entrevistas realizadas a algúns alumnos, concluíu-se que o grao de convivencia no meio escolar é regular. É opinión unánime que a creación de espazos de lecer e convivio é para estes alumnos a mellor medida para mellorar a convivencia nas escola. Gustarían de posuír un maior número de atraccións/ actividades na escola, fomentando as relacións de amizade e de espírito de entre axuda. Segundo os entrevistados, estes aspectos contribuíron para unha mellor convivencia na escola. Estas conclusións están de acordo con a liña de pensamento de Luís Carlos de Menezes (2014), referindo que ao valorizar-se as relacións humanas, está-se en simultáneo a transformar institucións de ensino en verdadeiras comunidades de aprender. Aínda segundo este autor, o bo convívio é desexábel en calquera actividade, sendo esencial en familia, no traballo, no deporto ou no transito e, por tanto, debería ser valorizado especialmente na educación. Unha das primeiras hipóteses de estudo era saber que nocións os alumnos ten sobre indisciplina, e para eles a indisciplina manifesta-se pelo non cumprimento do regulamento interno, levantar sen pedir autorización ao profesor, desvalorizar as tarefas solicitadas, discutir con o profesor, facer ameazas e facer comentários provocadores para axitar a turma, sendo cueem todas elas, ha mais raparigas a considerar que esas acións son indisciplina do que rapazes. Deste modo, podemos afirmar que as raparigas ten maior noción nos comportamentos potenciadores da indisciplina do que os rapazes. Estas interpretacións vem na esteira de Amado. Para Amado (1998:32), a indisciplina en contexto de sala de aula ¿é un fenómeno relacional e interactivo que se concretiza no incumprimento das regras que presidem, orientam e estabelecem as condicións das tarefas na aula, e, aínda, o convívio entre pares e a relación con o profesor, encuanto pesoa e autoridade.¿ Mais unha vez o aspecto inter-relacional surxe como peza central na prevención contra comportamentos indisciplinares, pois unha boa ou má aceptación do próximo permitirá un bo ou mal desenvolvemento das tarefas escolares. A segunda hipótese de estudo era percibir se tais nocións son diferenciadas en función da idade, sexo, ano de escolaridade e formación frecuentada e concluíu-se que cuanto á idade, hai relación con o non cumprimento do regulamento interno e a desobediencia, destacando-se en cada unha destas situacións os individuos con 18 ou 19 anos con porcentaxes inferiores ás das restantes faixas de idade, ou sexa, traduce o fato de menos xoves con 18 ou 19 anos consideraren o non cumprimento do regulamento interno unha forma de indisciplina, así como a desobediencia. Cuanto á relación entre o principal responsábel pela indisciplina e o xénero, a idade e o ano de escolaridade comproba-se que é significativa. E, destaca-se que as raparigas son da opinión que os propios alumnos son os responsábeis pela indisciplina. A terceira hipótese de estudo era caracterizar o percurso formativo dos alumnos indisciplinados. Concluímos que o principal motivo de orde escolar causadores de indisciplina, son os currículos e programas sen interese, seguido da falta de participación dos encargados de educación, a mudanza brusca no sistema de ensino, os regulamentos disciplinares ríxidos e un horario escolar inadecuado. Neste sentido a lexislación portuguesa deberá estar mais sensíbel a unha revisión periódica dos contidos programáticos, tornando-se actuais e mais apelativos aos alumnos, proporcionando maior autonomía para as escolas, no sentido de estas poderen tornar os seus currículos mais flexíbeis ás realidades rexionais . A cuarta hipótese de estudo era identificar as causas que están na base dos comportamentos indisciplinados na óptica dos alumnos. Concluímos que no que concirne aos motivos de orde social que mais afectan a indisciplina, temos a vivencia do alumno presenciar situacións de droga, alcoholismo ou violencia doméstica, seguidas de situacións de desemprego na familia. No que di respecto aos motivos de orde familiar apuntado pelos alumnos foi o desinterese dos pais, e comproba-se que está relacionado con o venero e a idade. Nesa situación, destaca-se os alumnos que frecuentan o 12.º ano, en que opinan favorabelmente sobre ese tipo de comportamento como potenciador de indisciplina na escola. No venero, destacan-se as raparigas, que opinan favorabelmente sobre a influencia da violencia doméstica na indisciplina na sala de aula. Cuanto aos motivos relacionados con o profesor, a maioría dos alumnos apuntou a falta de capacidade para motivar, tendo-se relacionado esta variábel con o venero, idade e ano de escolaridade. Comproba-se que ha unha relación de dependencia con o ano de escolaridade. Os motivos relacionados con o alumno son: a escola non serve para nada, o desexo de rebeldía e a influencia de alumnos perturbadores. Os motivos mais comúns que levarán ás participacións disciplinares foran: conversar con colegas, responder mal, rir na aula, má educación e desobediencia. Esta reflexión vai ao encontro da teoría defendida por Ribeiro, M.C. (2008:p.48), no ámbito das razóns persoais do alumno ¿en que os intereses deste non se identificam con os da escola e, como consecuência, surxe unha difícil adaptación que poderá estar relacionada como o seu desenvolvemento cognitivo ou con hábitos de traballo. A súa história de vida e percurso académico, o seu auto-concepto, idade, sexo poderían tamén orixinar situacións de indisciplina perturbadoras e desoladoras para cualcuer profesor¿. Segundo Mª Ángeles Valdemoros San Emeterio et al (2008:p.1), conclúen que ¿cada vez más, la esfera social preocupa por constituirse en el medio en el que ineludiblemente interactuamos todos y cada uno de los individuos sin distinción de sexo, raza, condición, ideología, relixión, etc. El ser hunhano siempre ha sido un ser social, pero en nuestra realidad actual preocupan especialmente cuestiones relacionadas con la convivencia, la integración y la adaptación en la sociedad que nos toca vivir. Los bruscos cambios sociales, fruto de las nuevas necesidades y oportunidades, unidos a la idiosincrasia del texido social en el que cohabitamos personas de diferentes culturas, a lo que se sunhan los problemas relacionados con la convivencia y la ausencia de adecuadas habilidades para la solución de conflictos, además del grado que adcuiere la esfera social para los jóvenes y adolescentes -en detrimento de otros ámbitos, caso del familiar o escolar-, pueden constituirse en uno de los motivos para que esta dimensión sea especialmente mencionada.¿ Segundo Dreikurs & Grey (1993), eses padróns de comportamento poden ser sistematizados en catro padróns de comportamento, utilizados pelos alumnos con o fin de atinxir determinados obxectivos. Segundo este autor, eses padróns de comportamento clasifican-se en ¿construtivo-ativo¿, ¿construtivo-pasivo¿, ¿destrutivo-ativo¿ e ¿destrutivo-pasivo¿. Cando son discutidas as responsabilidades de cada un no ensino, as regras de convívio non son ignoradas, as relacións non se limitan a queixas de comportamento e o exercicio de autoridade, cando necesario, é comprendido. Para que esa participación prosiga ao longo do ano lectivo, é preciso facer consultas, mediar conflitos e rever percursos, o que se realiza con corresponsabilidade, especialmente nos consellos de turma e consellos de curso. Neles, profesores, coordinadores e representantes das familias - e, dependendo da etapa escolar, tamén de alumnos - acompañan resultados e discuten problemas. Poden facer iso aínda mellor cando apoiados por grupos de traballo dedicados, por exemplo, ao reforzo na aprendizaxe e á orientación educacional ou a actividades sociais, culturais e de relacionamento con o barrio. Con iso, toda a colectividade escolar se desenvolve. Estes excesos no meio escolar encontran-se en sintonía con relatos de varios autores (Melero , 1993; Ortega , 1994; Cerezo , 2001; Díaz Aguado, 2004; Relatório Cisneros VIII , 2006; Piñuel e Oñate , 2007). Este estudo permitiu concluír que o maior responsábel pela indisciplina na sala de aula, parte do propio alumno , seguido dos profesores, da familia dos alumnos, e posteriormente da propia escola. Observamos que xenericamente, a culpa reparte-se por case todos os intervenientes educativos, con incidencia no alumno e despois no profesor. Existen motivos familiares que contribúen para a indisciplina na sala de aula, evidenciando-se o desinterese dos pais, seguido da represión dos pais, pais demasiado permisivos, falta de apoio psicolóxico, e outros motivos, especificando a falta de diñeiro. Na relación como profesor, os motivos mais apuntados xeradores de indisciplina son, en primeiro lugar a falta de capacidade para motivar os alumnos, seguida de métodos de traballo e profesores demasiado autoritarios. A razón seguinte di respecto á falta de capacidade de comunicación, seguido das dificultades que os docentes senten en lidar con situacións de conflito. Outra causa é o profesor demasiado permisivo e indiferente. Ao cuestionar os alumnos acerca do motivo relacionado con os propios alumnos que mais contribuí para a indisciplina na sala de aula a maioría afirma ¿non servir a escola para nada¿, o desexo de rebeldía e a influencia de alumnos perturbadores, o consumo de drogas, o desanimo perante o futuro e as dificultades de aprendizaxe. Esta idea vai de encontro ao pensamento de Jares (2003:11), onde "a escola non só deberá ensinar o respecto pelas institucións democráticas pero ela propia ser un exemplo prático e cuotidiano de organización democrática." A quinta hipótese de estudo era identificar as medidas sancionadoras que, na opinión dos alumnos, son as mais eficaces. Concluí-se que as medidas que mais impacto ten nos alumnos son o ¿chamar os encargados de educación á escola¿ e o ¿realizar traballo comunitario¿. Seguen-se por orde de importancia seguinte, a ¿advertencia oral¿, a ¿reprensión rexistrada¿, a ¿suspensión¿ e por último a ¿transferencia de escola¿. Foi tamén solicitado aos alumnos que desen suxestións a fin de mellorar o clima de convivencia na EPC, contemplando-se por orde de importancia as seguintes: 1.atividades extra curriculares; 2.atividades deportivas; 3.visitas de estudo;4.convívios De acordo cos resultados das entrevistas, dos cuestionarios e do ¿focus group¿, os alumnos e profesores entenden que de forma xenérica existe unha boa convivencia entre a comunidade docente e discente. O grao de indisciplina non é significativo pero é existente, considerando que se podería aumentar o grao de convivencia a través da creación de espazos de lecer e convívio, ben como fomentar o número de atraccións ou actividades na escola. Iso proporcionaría a melloría das relacións de amizade e de entre axuda, mellorando o ambiente escolar. A clase docente é da opinión que existe unha relación de causa efecto na indisciplina e o convívio escolar, xerando un ambiente mais pesado, un aumento da agresividade nos alumnos, criando relacionamentos violentos e conflictuosos. Como forma de tentar resolver estes casos puntuais de indisciplina, son apuntados algunhas solucións, como a través do diálogo, cuestionando o porqué dese comportamento desvíante, efectuar reunións con os encargados de educación, tentando saber cal o ambiente familiar do alumno, proporcionar espazos de convívio, onde podan exteriorizar as súas enerxías, mellorar a relación profesor-alumno, fomentando un ambiente mais intimista, proporcionar maior diálogo entre todos os elementos educativos Cando colocada a debate a cuestión sobre que estratexias a adoptar para os alumnos que non concluíran a escolaridade obrigatoria, as opinións focaram-se en dúas supostas solucións; a perda do dereito ao subsidio por parte do estado, caso a familia do menor usufrúa dese rendemento e a creación de alternativas ao sistema regular de ensino, a través da oferta de unha maior variedade de cursos vocacionais, tecnolóxicos e profesionais. Neste sentido, a lexislación portuguesa deberá ser mais abranguinte, a pesar de xa estar en consignadas algunhas destas suxestións punitivas, como é exemplo a perda do dereito ao subsidio por parte do estado no caso de o alumno ter idade inferior a 18 anos. Relativamente á cuestión da existencia ou non de unha relación causa efecto entre a indisciplina e o convívio nas escolas, os entrevistados referen que existe unha relación de causa efecto, provocando agresividade, xerando-se mal relacionamento, o ambiente escolar é comprometido e torna-se mais pesado, dificultando a aprendizaxe dos alumnos. Este facto torna cada vez mais importante a educación para os valores desde o berce, complementada por unha lexislación abranguinte e obxectiva sobre a educación e os valores. Tanto a Constitución española (1978) como a mais recente Lei de Educación (GLSES, 1990; LOE de 2006), e en Portugal o parecer de numerosos estudos e pesquisa sobre o asunto, incluíndo textos de Delors (1996), Savater (1997), Ortega, Minguez e Xil (1998), Cid, Dapia , Heras e Paya (2001) , López Pastor (2003) , Magallon (2006) , etc, destacan a necesidade da selección de valores consensuais e formas de educar o modelo de pesoa pretendido, definindo-se desta forma o tipo de sociedade que esperamos.