O estado da investigación sobre as falas do Val do río Ellas

  1. Xosé-Henrique Costas
Journal:
Limite: Revista de Estudios Portugueses y de la Lusofonía

ISSN: 1888-4067 2253-7929

Year of publication: 2019

Issue Title: A fala do Val de Xátima

Issue: 13

Pages: 37-76

Type: Article

More publications in: Limite: Revista de Estudios Portugueses y de la Lusofonía

Abstract

In this article we describe a brief history about the three periods of research on the of dialects of de Ellas valley (1910-1945, 1945-1992 and 1992-2019), we have indicated which were the contributions of the main authors and we stand especially in the most recent stage, where we classify the authors according to their importance, origin and formation. Finally, we review the works that are underway: theses, Topoval, AGO, Frontespo, Xalicionariu, etc., and we advocate an urgent joint planning of the status and corpus of the three dialects of the valley of Ellas river or Xálima. We incorporate an extensive bibliography, interesting websites, filmography and video links on the network and on television about these linguistic varieties.

Bibliographic References

  • Alvar, M. (dir.) (1996): Manual de dialectología hispánica: el español de España. Barcelona: Ariel.
  • Álvarez Pérez, X.A. (2014): “Correspondencias léxicas entre a fala de Cáceres e o portugués”, en Estudos de lingüística galega 6, pp. 5-27.
  • Álvarez Pérez, X.A. (2015): “Notas sobre unhas supostas especificidades semánticas na 'fala' de Cáceres”, en Revista de Filología Románica 32/2, pp. 273-289.
  • Anónimo (1929): “Cerrumíquilis sin alas”, en La Chocolatera nº 2, 29/6/1929, San Martiño de Trebello.
  • Asociación Alén do Val (1993): Ei tamén queru escribir na nosa fala [Proposta inédita de normativa unificada para as falas valverdeira, lagarteira e mañega, actualizada por Costas González en 2015], Pontevedra.
  • Anónimo (1931): “Contus du Xalma”, n’O Correio, 11/11/1931, Celorico da Beira. [Probablemente o artigo sexa da autoría de José Leite de Vasconcelos].
  • Asociación Alén do Val (2004): Fala e Cultura d’Os Tres Lugaris, Noia, Toxosoutos [edición de Benxamín Riobó Sanluís e Miguel Anxo Sartal Lourenzo].
  • Berjano, D. (1909): “Ensayo de un vocabulario de la Sierra de Gata”, en Revista de Extremadura, t. XI, pp. 481-485
  • Bierhenke, W. (1929): “Das Dreschen in der Sierra de Gata”, Volkstum und kultur der romanen, vol.II, Hamburgo, pp. 20-82.
  • Cano Gordo, I. (2004): “La lengua de Xálima y su futuro”, relatorio inédito presentado no II Congreso sobre el Extremeño, San Pedro de Mérida, 1-3/10/2004.
  • Carrasco González, J.M. (1996 e 1997): “Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura. Parte I: Grupos dialectales. Clasificación de las hablas de Jálama”, en Anuario de Estudios Filológicos 19, UEX, 135-148, e “Parte II y última: Otras hablas fronterizas. Conclusiones”, Anuario de Estudios Filológicos nº 20, pp. 61-79.
  • Carrasco González, J.M. (2000): “Las hablas de Jálama entre los dialectos fronterizos extremeños”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional Extremeña, pp. 141-156.
  • Carrasco González, J.M. (2006): “Evolución de las hablas fronterizas luso-extremeñas desde mediados del siglo XX: Uso y pervivencia del dialecto”, Revista de Estudios Extremeños, LXII, nº II, pp. 263-285.
  • Carrasco González, J.M. (2007): “Falantes de dialectos fronteiriços da Extremadura española no último século”, Límite 1, pp. 51-69.
  • Carrasco González, J.M. (2009): “Traços galegos e não galegos no dialecto fronteiriço de Xalma (manhego, lagarteiro e valverdeiro)”, en Marçalo, M.J. e Lima-Hernandes (eds.), II Simpósio Mundial de Estudos de Língua Portuguesa. A Língua Portuguesa: ultrapassar fronteiras, juntar culturas. SLG 9 Falares fronteiriços: contactos e línguas. UÉvora, 6-11/10/2009 [http://www.simelp2009. uevora.pt/slgs/slg09.html].
  • Carrasco González, J.M. (2010): “Enclítico al participio”, en Mª Jesús Fernández García e SIlvia Amador Moreno (eds.): Al Límite. I Congreso de la SEEPLU. Actas. Cáceres: Avuelapluma, pp.40-48
  • Carrasco Pascual, D. (2005): Alcaldis de Valverdi y otras historias, Valverde [autoedición].
  • Castro Piñas, F. (2016a): “The Fala Language: The Language of Eljas, San Martín de Trevejo and Valverde del Fresno”, Chat. Revista de la EOI de Cáceres, nº 9, xuño de 2019, pp. 18-22.
  • Castro Piñas, F. (2016b): “Más noticias sobre el pronombre enclítico al participio en la lengua del valle de Jálama o Xálima”, Limite nº 10.1, pp. 41-62.
  • Cintra, L.F. Lindley (1959): A linguagem dos foros de Castelo-Rodrigo, seu confronto com a dos foros de Alfaiates, Castelo Bom, Castelo Melhor, Coria, Cáceres e Usagre. Contribuição para o estudo do leonês e do galego-português do séc. XIII, Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
  • Cintra, L.F. Lindley (1974): “A linguagem dos foros e o galegoportuguês de Xalma”, en Estudos de linguística portuguesa e românica I, Coimbra, pp. 508-537.
  • Consello de Europa (2012): 3º informe periódico sobre a aplicación en España da Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias [consultable en: https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM%282012%29111&Language=lanEnglish&Ver=original&BackColorInternet=C3C3C3&BackColorIntranet=EDB021&BackColorLogged=F5D383, para o Ellas os parágrafos 11, 106, 141, 171-174, 205 e 224].
  • Corredera Plaza, A. (1992): “Os motis son apelíus”, Agatae. Revista cultural de la Sierra de Gata nº 2, Valverde do Fresno.
  • Corredera Plaza, A. (2013): “Falandu da Fala, en Fala”, Norbania nº 4, pp. 53-56.
  • Costas González, X.H. (1992a): “Notas sociolingüísticas sobre os falares ‘galegos’ da Ribeira Trevellana”, A Trabe de Ouro, nº 11, pp. 69-77.
  • Costas González, X.H. (1992b): “Breve caracterización das falas (fundamentalmente galegas) do Val do Río Ellas”, Cadernos de Lingua nº 6, A Coruña: RAG, pp. 85-107.
  • Costas González, X.H. (1993): “Um povo estremenho com cultura galega”, relatorio inédito no Curso de Verán A Escola e a diversidade cultural, da UTAD, Chaves, 12-15/07/1993.
  • Costas González, X.H. (1996): “O galego de Extremadura: as falas do Val do Río Ellas”, en A.Viudas Camarasa e J. Carrasco González (eds.): Actas do Congreso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira, vol. I, Cáceres, Universidad de Extremadura, pp. 357-376.
  • Costas González, X.H. (1998): Seis sainetes valverdeiros (vid. Lopez Lajas, I. (1998)).
  • Costas González, X.H. (1999a): “Valverdeiro, lagarteiro e mañego: o ‘galego’ do Val do Río Ellas (Cáceres)”, en Fernández Rei, F. e Santamarina, A. (eds.): Linguas e variedades minorizadas. Estudios de sociolingüística románica, Santiago, USC, pp. 83-106.
  • Costas González, X.H. (1999b): “Toponimia galega no val do río Ellas”, en D. Kremer (ed.): Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos, vol II, pp. 769-778. Tréveris: Universidade de Tréveris.
  • Costas González, X.H. (1999c): “Unha vé había un rapá que comeu unha nó: o microsubsistema C do subsistema thetaísta do galego”, en R. Álvarez/ D. Vilavedra (eds.): Cinguidos por unha arela común. Homenaxe a Xesús Alonso Montero. Santiago: USC, pp. 325-330.
  • Costas González, X.H. (2000): “Aspectos sociolingüísticos das falas do Val do Río Ellas (Cáceres)”, en A. Salvador, J. Carrasco, e M.D. García (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional de Extremadura, pp. 93-106.
  • Costas González, X.H. (2001): “Fronteiras lingüísticas no Val do Río Ellas (Cáceres)”, Revista de Filología Románica, vol. 18, pp. 35-50
  • Costas González, X.H. (2003): “Léxico e fronteira no Val do Río Ellas”, en R. Álvarez, F. Dubert e X. Sousa (eds.): Dialectoloxía e Léxico, Santiago de Compostela, USC, pp. 279-301.
  • Costas González, X.H. (2004): “Historia e toponimia do Val do Río Ellas”, en R. Álvarez e A. Santamarina (eds.): (Dis)cursos da escrita. Estudos de filoloxía galega ofrecidos en memoria de Fernando R. Tato Praza. Biblioteca Filolóxica. ILG, Santiago, USC, pp. 81-99.Costas González, X.H. (2005): “Achegas ao léxico do galego falado no val do río Ellas”, Cadernos de Lingua 27, pp. 127-153.
  • Costas González, X.H. (2007): “Os apañadores de palabras: o caderno do pastor, labrego e escultor valverdeiro Alfonso Berrío”, A Trabe de Ouro nº 70, pp. 115-133.
  • Costas González, X.H. (2010): “Zona IIIa. Falas de Xálima ou Val do Ellas. Lingua”, en M. Barros Ferreira (coord.): Língua e história na fronteira norte-sul. Bibliografía. Libro dixital do Campo Arqueológico de Mértola (Portugal) editado por M. Barros Ferreira e J.A. González Salgado [consultable en www.geolectos.com/livro.pdf], pp. 351-366.
  • Costas González, X.H. (2011): A lingua galega no Eo-Navia, Bierzo Occidental, As Portelas, Calabor e o Val do Ellas: historia, breve caracterización e situación sociolingüística actual, anexo 8 da revista Cadernos de Lingua, A Coruña, RAG.
  • Costas González, X.H. (2013): O valego. As falas de orixe galega do val do Ellas (Cáceres-Extremadura), Vigo, Xerais.
  • Costas González, X.H. (2014a): “Um estranho caso de ênclise pronominal na fala do val do rio Elhas ou de Xalma”, Limite 8, pp. 363-347.
  • Costas González, X.H. (2014b): “Sobre el origen de los topónimos valegos Xálima y Ellas”, Quaderni di Semantica XXXV, 2/14, pp. 75-82.
  • Costas González, X.H. (2017): “Os actuais subsistemas de sibilantes nas falas do val do río Ellas ou de Xálima e as dificultades para a súa normativización conxunta”, Limite 11.2, pp. 109-132.
  • Costas González, X.H. (2018a): “A recuperación léxica do galego do val do río Ellas”, en M. González González, M.-D. Sánchez Palomino e I.Veiga Mateos (eds.): Terminoloxía: a necesidade da colaboración, Madrid & Frankfurt am Main, Iberoamericana & Vervuert, pp. 369-382 [en colaboración con Ana Alicia Manso Flores].
  • Costas González, X.H. (2018b): “A pegada leonesa no valego do val do río Ellas”, en C. Alén Garabato e M. Brea (eds.): Limba noastră-i o comoară...Estudos de sociolingüística románica en homenaxe a Francisco Fernández Rei, Santiago, USC, pp. 305-324.
  • Costas González, X.H. (2018c): “As falas do Ellas: ausencia na escola e hibridación forzosa”, en A.R. Carrilho et alii (eds.): Ao Encontro das Línguas Ibéricas, Covilhã, Lusosofia Press & UBI, pp. 333-348 [http://www.lusosofia.net/textos/ 20190110-linguas_ibericas_2018.pdf ].
  • Díaz Armenteros, A. et alii (2009): Estudio sobre la Fala del Val de Xálima. Traballo inédito para a materia de Dialectología del español, 3º de F. Hispánica, curso 2008/09, USAL
  • Dondelewski, B. (2011): De costas viradas. O falar de San Martín de Trebellu (Cáceres, Espanha) comparado com o falar dos Foios (Guarda, Portugal) através das realizações actuais do tónico, dos /s/ e /z/ mediais e do pré-nuclear [Tese de licenciatura inédita defendida na Facultade de Filoloxía da Universidade Jaguelónica de Cracovia, Polonia].
  • Dondelewski, B. (2012): “O mañegu e o falar dos Foios. Passado comum e caminhos evolutivos divergentes. Conservação e rejeição de dialectalismos”, en Acta Universitatis Wratislaviensis. Estudios Hispánicos 20, pp. 99-112.
  • Dondelewski, B. (2016): “La vitalidad de ‘a fala de Xálima’ y su fonética. Algunos comentarios metodológicos desde la perspectiva de la dialectología perceptiva”, en P. Ruano / G. Nieto / E. Fernández de Molina (coords.): Nuevos enfoques de investigación lingüística, Cáceres: UEX, pp.41-56.
  • Espinosa, A.M. (1935): Arcaísmos dialectales: la conservación de S y Z sonoras en Cáceres y Salamanca, Anexo da Revista de Filoloxía Española, Madrid.
  • Fernández Rei, F. (1998): “Sainetes valverdeiros: o 'galego' dos colonos de Afonso IX, Rex Legionis et Gallaecia”, n'A Trabe de Ouro 35, pp. 407-409.
  • Fernández Rei, F. (2000): “As falas de Xálima e a súa relación coa lingua galega”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.): Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional Extremeña, pp. 107-140.
  • Fernández Rei, F. (2004): “Un idioma que nos une”, en A herdanza da lingua: o galego de Asturias, León, Zamora e Cáceres. Libro conmemorativo da sesión celebrada na Real Academia Galega o día 18 de decembro de 2004, A Coruña, RAG, pp. 37-50.
  • Fernández Rei, F. (2007): “As falas do Val do Ellas e a dialectoloxía galega”, relatorio inédito presentado ao Curso A Fala de Xálima, S.Martín de Trebello, 10-12 de xullo de 2007 [VIII Cursos Internacionales de Verano de la Universidad de Extremadura].
  • Fink, Ó. (1929): “Contribución al vocabulario de Sierra de Gata”, en Volkstum und kultur der romanen, vol.II, Hamburgo, pp. 83-87.
  • Fink, Ó. (1929): Studien über die Mundarten der Sierra de Gata. Hamburgo. Flores Pérez, T. (2017a): “Linguas sen recoñecemento oficial: A Fala de Estremadura”, en R. Álvarez, F. Ramallo e D. Vilavedra (coords.), Foro de debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais e Minoritarias, Santiago: Consello da Cultura Galega, http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/20180110_Conclusions_Foro-de-debate-sobre-a-Carta-Europea-para-as LinguasRexionais-ou-Minoritarias_galego.pdf, pp. 8-9.
  • Flores Pérez, T. (2017b): “Propostas ortográficas para A Fala do val de Xálima”, en R. Álvarez, F. Ramallo e D. Vilavedra (coords.), Foro de debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais e Minoritarias, Santiago: Consello da Cultura Galega, http://consellodaculturagalega.gal/mediateca/extras/CCG_ac_2017_artigo71_tamaraflores.pdf
  • Flores Pérez, T. (2018): “Sintaxis pronominal de la Fala do val de Xálima: análisis y diferencias”, en A.R. Carrilho et alii (eds.): Ao Encontro das Línguas Ibéricas, Covilhã, Lusosofia Press & UBI, pp. 295-316 [http://www.lusosofia.net/textos/ 20190110-linguas_ibericas_2018.pdf]
  • Flores Pérez, T. (2019): “Variações no léxico de A Fala: plantas e animais”, en LaborHistórico 5 (especial 2), pp. 83-99.
  • Frades Gaspar, D. (1975): Algu sobre a nossa fala (1 e 2) [traballos mecanoscritos que unha vez actualizados foron incorporados posteriormente a Vamus a falal].
  • Frades Gaspar, D. (1994): Vamus a falal. Notas pâ coñecel y platical en nosa FALA. Serra de Gata (Cáceres), Adisgata.
  • Frades Gaspar, D. (2004): “Por que estó contentu de falar?”, en A herdanza da lingua: o galego de Asturias, León, Zamora e Cáceres, A Coruña, RAG, pp. 29-36.
  • Frades Gaspar, D. (2015): Novu Testamentu en Fala, Madrid, Sociedad Bíblica de España & Proel.
  • Frías Conde, F.X. (1997): “Sobre os bloques dialectais do galego: unha nova proposta”, Revista de Filología Románica 14, vol. 1, pp. 241-256.
  • Frías Conde, F.X. (1999): O galego exterior ás fronteiras administrativas, Xixón, VIP. García Gondar, F. (coord.) s.d. BILEGA Bibliografia Informatizada da Lingua Galega http://www.cirp.es/bdo/bil/bilega.html. Santiago de Compostela: Centro de Investigación Ramón Piñeiro [no apartado “Variedade lingua” figura co código 144 “Falas galegas de Estremadura].
  • García Mouton, Pilar (coord.) (2016), Inés Fernández-Ordóñez, David Heap, Maria Pilar Perea, João Saramago e Xulio Sousa. ALPICSIC [www.alpi.csic.es], edición digital de Navarro Tomás, Tomás (dir.), Atlas Lingüístico de la Península Ibérica, Madrid, CSIC.
  • Gargallo Gil, J.E. (1992): “Hibridismo y vitalidad en las hablas fronterizas (con Portugal) del Valle de Jálama (provincia de Cáceres)”, comunicación presentada no 20th Romance Linguistics Seminar, Trinity Hall, Cambridge, 3-4 January 1992.
  • Gargallo Gil, J.E. (1994): “San Martín de Trevejo, Eljas (As Elhas) y Valverde del Fresno: una encrucijada lingüística en tierras de Extremadura (España)”, en Variação linguística no espaço, no tempo e na sociedade, Lisboa, Colibri, pp. 55-87.
  • Gargallo Gil, J.E. (1995): “De fronteras lingüísticas peninsulares: paralelismos, afinidades, peculiaridades”, Lletres Asturianes 57, pp. 23-40.
  • Gargallo Gil, J.E. (1996a): “La ‘Fala de Xálima’ entre los más jóvenes. Un par de sondeos escolares (de 1991 y 1992)”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do ICongresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres, Universidade de Extremadura, pp. 333-356.
  • Gargallo Gil, J.E. (1996b): “Valverdeiro(s), lagarteiro(s), mañego(s): a propósito de las hablas (y las gentes) fronterizas de Valverde del Fresno, Eljas y San Martín de Trevejo”, en Henríquez Salido, Mª do C. (ed.): IV Congresso Internacional de Língua GalegoPortuguesa na Galiza. 1933 Actas. Vigo, 28 Outubro a 1 Novembro, no Auditório do Centro Cultural CaixaVigo. Em homenagem a Ferdinand de Saussure. Ourense: Associaçom Galega da Língua.
  • Gargallo Gil, J.E. (1999): Las hablas de San Martín de Trevejo, Eljas y Valverde del Fresno. Trilogía de los tres lugares. Col. Estudios y Documentos sobre A Fala, t. I., Mérida, Junta de Extremadura.
  • Gargallo Gil, J.E. (2000): “¿Se habla gallego en Extremdura?”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional Extremeña, 51-74.
  • Gargallo Gil, J.E. (2001): “Aranés, mirandés, ¿valego?”: tres enclaves romances de frontera, tres retos de supervivencia e preservación da identidade na Europa do novo milenio”, A Trabe de Ouro 47, pp. 61-75.
  • Gargallo Gil, J.E. (2007): “Gallego-portugués, iberorromance. La fala en su contexto románico peninsular”, Límite 1, pp. 31-49.
  • Gargallo Gil, J.E. (2009): “Fronteras y enclaves en la Romania. Encuadre romance para la fala de Xálima”, Límite 3, pp. 27-43.
  • Garrido, D. (2006): “La frontera vacil.lant”, en El Temps nº 1149, pp. 54-57.
  • Garríu Correas, A. (2014): “Prólogu” a U Pequenu Príncipi, de A. de Saint-Exupéry. Olivenza: Herákleion, pp. 9-16.
  • González Salgado, J.A. (2003): Cartografía lingüística de Extremadura. Origen y distribución del léxico extremeño [CD-ROM,http://www.geolectos.com] .
  • González Salgado, J.A. (2009a): “Las hablas de Jálama en el conjunto de la dialectología extremeña”, Revista de Filología Románica nº 26, pp. 57-70.
  • González Salgado, J.A. (2009b): “Diez problemas de dialectología extremeña”, Revista de Estudios Extremeños LXV (1), pp. 347-378 [“La filiación histórica de la Fala”, pp. 361-364].
  • Hampacherová, J. (2015): Od dialecktu k jazyku: Fala!/ From dialect to Language: Fala! Traballo inédito na Univerzita Karlova v Praze de Praga (Chequia). http://is.cuni.cz/webapps/zzp/detail/120235/?lang=en
  • Hassler, G. (2006): “A Fala: normalización tardía e identidade cultural”, Revista de Estudios Extremeños LXII (2), pp. 637-653.
  • Krüger, F. (1925): Studien zur lautgeschichte Mundarten, Hamburgo.
  • Krüger, F. (2006): Estudio fonético-histórico de los dialectos españoles occidentales. Zamora: Instituto Florián de Ocampo [tradución de J. González Ferrero sobre o orixinal de 1914].
  • López Fernández, F.S. (1992): Topónimus d’ As Ellas y rimas en lagarteiru. Salamanca.
  • López Fernández, F.S. (1988-89): “A zarramúas cun a fala”, en Anduriña 2, p.18; 3, p.21; e 4, pp. 32-33.
  • López Fernández, F.S. (1999): Arreidis, palabras y ditus lagarteirus, Mérida, Editora Regional de Extremadura.
  • López Gundín, L.R. (2010): U Val de Xálima y su fala. Paisajes de mi vida. Traballo inédito de curso para o programa “Aula da Experiencia” da Universidad de Huelva.
  • López Lajas, I. (1998): Seis sainetes valverdeiros. Limiar (pp.11-22), notas e glosario (pp.67-69)de X.H. Costas González. Compostela: Edicións Positivas.
  • López Moldes, E./ Díaz Fernández, B./ Orxe García, I. (1996): “Proposta didáctica e pedagóxica para a introducción na escola da variante galego-portuguesa do Val do Ríu Ellas (Cáceres)”, en Carrasco González, J.M./ Viudas Camarasa, A. (eds.), Actas del I Congreso Internacional Luso-Español de Lengua y Cultura en la Frontera (Cáceres, 1 a 3 de Diciembre de 1994), Cáceres: Universidad de Extremadura, II, pp. 301-310.
  • Maia, C. de Azevedro (1970): “A penetração da língua nacional de Portugal e de Espanha nos falares fronteiriços do Sabugal e da região de Xalma e Alamedilla”, en Actas do XXIX Congresso Luso-Espanhol para o Progresso das Ciências, Lisboa, tomo III, pp. 231-243.
  • Maia, C. de Azevedo (1977): Os falares fronteiriços do concelho de Sabugal e da vizinha região de Xalma e Alamedilla, Suplemento IV da Revista de Filologia Portuguesa, Coimbra.
  • Maia, C. de Azevedo (2000): “Os dialectos de Xalma: problemática e perspectivas de pesquisa”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, pp. 75-92.
  • Maia, C. de Azevedo (2007a): “Os falares de Xalma: perspectiva lingüística portuguesa”, relatorio inédito presentado ao Curso A Fala de Xálima, S.Martín de Trebello, 10-12 de xullo de 2007 [VIII Cursos Internacionales de Verano de la Universidad de Extremadura].
  • Maia, C. de Azevedo (2007b): “Os falares fronteiriços da região de Xalma”, en Lingüística 19, pp. 133-151.
  • Manso Flores, A.A. (2016): “Achegas á procedencia do léxico das falas do val do río Ellas (Cáceres), en Mª Jesús Fernández y Juan M. Carrasco (eds.), Actas do IV Congreso Internacional SEEPLU – Cartografías del Portugués, Cáceres, UEX, pp. 167-180.
  • Manso Flores, A.A. (2016): “La vitalidad de la Fala a partir de un sondeo sociolingüístico en Valverde del Fresno”, e-AESLA nº 2 (Asociación Española de Lingüística Aplicada & Centro Virtual Cervantes), pp. 211-223.
  • Manso Flores, A.A. (2017): “Actitudes, ideoloxías e dereito lingüísticos no val do Ellas ou val de Xálima (Cáceres)” en Primer congrès internacional de revitalització de llengües indígenas i minoritzades, UB-Barcelona, 19-21/04/2017 [no prelo].
  • Manso Flores, A.A. (2018): “A recuperación léxica do galego do val do río Ellas”, en M. González González, M.-D. Sánchez Palomino e I.Veiga Mateos (eds.): Terminoloxía: a necesidade da colaboración, Madrid & Frankfurt am Main, Iberoamericana & Vervuert, pp. 369-382 [en colaboración con X.H.Costas González].
  • Manso Flores, A.A. (2020): Análisis del léxico diferencial en el Val de Xálima (Cáceres). Tese de doutoramento (inédita) defendida na UEX o 24/01/2020.
  • Marcos García, G. (2009): Singular habla del noroeste extremeño: a Fala [en http://es.scribd.com/doc/36124517/Singular habla-delnoroeste-extremeno-A-fala-por-German-Marcos].
  • Mariño Taibo, L. (2007): Achega á toponimia de Valverde do Fresno, Vigo, Universidade de Vigo [traballo de doutoramento inédito presentado na materia “As falas do galego exterior”].
  • Martín Durán, J. (1999): A Fala: un subdialecto leonés en tierras de Extremadura, Col. Estudios y Documentos sobre A Fala. IV, Mérida, Junta de Extremadura.
  • Martín Durán, J. (2003): Aforismos y características de A FALA (I e II), As Ellas [autoedición].
  • Martín Galindo, J.L. (1993): Apuntes socio-históricos y lingüísticos sobre la Fala de Xâlima, anexo de Alcántara 30, Cáceres, I.C.“El Brocense” & Diputación Provincial de Cáceres.
  • Martín Galindo, J.L. (2006a): “Os falares do Val de Xálima: o manhego, o valverdeiro i o lagarteiro” Revista Universo Extremeño nº 1 [http://paseovirtual. net/ universo/galindo.pdf ].
  • Martín Galindo, J.L. (1996): “O fenómenu lingüístico y cultural do Val de Xálima”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres, UEX, pp. 377-406.
  • Martín Galindo, J.L. (1997): “Testimonios inéditos de los viajes de Federico de Onís y Ramón Menéndez Pidal al Val de Xálima en el verano de 1910”, Alcántara, nº 40, pp. 55-62.
  • Martín Galindo, J.L. (1998): Guía histórica y cultural de San Martín de Trevejo: O Val de Xálima a vista de andurinha. Cáceres: Iniciativa Val de Xálima.
  • Martín Galindo, J.L. (1999): A Fala de Xálima. O falar fronteirizo de Eljas, San Martín de Trevejo y Valverde. Estudios y documentos sobre A Fala II, Mérida, Junta de Extremadura.
  • Martín Galindo, J.L. (2004): A niquicia. Estudio de los motes de San Martín de Trevejo, Iniciativa Val de Xãlima/2, Sã Martín de Trebelhu (sic).
  • Martín Galindo, J.L. (2006b): “Os Falares do Val de Xálima, Variantes Dialectais da Antiga Riba-Côa”, Estudos de Castelo Branco nº 5, pp. 131-162.
  • Martín Galindo, J.L. (2010): La estrategia del nacionalismo gallego en el Val del Xálima… o las acciones para la absorción lingüística y cultural de Eljas, Valverde y San Martín de Trevejo, autoedición [http://arquitecturadelpueblo.blogspot.com/2010/04/estrategiadelnacionalismo-gallego-en.html].
  • Masa Rodríguez , L. e Elordieta Albizar, G. (2017): “Aproximación a la entonación de A Fala”, Estudos de Lingüística Galega nº 9, pp. 87-110.
  • Menéndez Pidal, R. (1926): Orígenes del español, Ed. Planeta-Agostini, Barcelona (2010).
  • Menéndez Pidal, R. (1960): “Riba-Coa y Sierra de Jálama” en M. Alvar (dir.) Enciclopedia de lingüística hispánica (L-LI). Madrid: CSIC.
  • Naharro Riera, A./Parra Sapo, E. (1980): “A fala du Val du riu d’As Ellas (El habla del Valle del río Eljas)”, en X Coloquios Históricos de Extremadura. Trujillo: Asociación Coloquios Históricos de Extremadura [consultable en http://www.chde.org/index.php?option= com_content&view=article&id=1243:a-fala-du-val-du-riu-das-ellas-el-habla-delvalle-del-rio-eljas&catid=56:1980& Itemi d=73].
  • Navarro Tomás, T. (dir.) (1962): Atlas Lingüístico de la Península Ibérica, vol. I, Madrid, CSIC.
  • Obelleiro Ermida, M. (2010): “Val do Ellas, o galego atrapado no tempo”, n’A Nosa Terra 1405, pp. 34-35.
  • Onís, F. de (1930): “Notas sobre el dialecto de San Martín de Trevejo”, en Todd Memorial Volumes. Philological Studies II, Nova York, pp. 63-70.
  • Paredes Caio, R. (2003): A microtoponimia do concello das Ellas, Vigo, Universidade [Traballo de investigación tutelado. Inédito].
  • Pascual Gómez, M.V. (ed.) (2017): Primel glosariu du nosu lugal, Valverdi du Fresnu, Concejalía de Cultura.
  • Pérez Cantador, Y. (2016): Sociolingüística de a fala del Valle de Jálama (Cáceres): situación, percepción y actitudes (TFG inédito). Universidad de Alcalá de Henares.
  • Radatz, H.-I. (2006): “A Fala de Xálimia”, en H.-I.Radatz e A.TorrentLentzen, A. (eds.), Iberia polyglotta. Zeitgenössische Gedichte und Kurzprosa in der Sprachen der Iberischen Halbinsel. Mit deustscher Übersetzung, Titz, Axel Lenzen Verlag, pp. 139-145.
  • Ramallo Fernández, F. (2011): “O enclave lingüístico de Xálima: unha análise sociolingüística”, Estudos de Lingüística Galega nº 3, pp. 111-135.
  • Rey Yelmo, J.C. (1999): A fala. La fala de San Martín de Trevejo: O Mañegu, Col. Estudios y documentos sobre A Fala III, Mérida, Junta de Extremadura.
  • Riobó Sanluís, B. e Sartal Lourenzo, M.A. (coords.) (2004): Fala e cultura d’Os Tres Lugaris. Valverde do Fresno, As Ellas, San Martín de Trebello. Noia: Toxosoutos.
  • Rivas Moreno, B. (2018): U Lagarteyru (Idioma y djintiliziu bilinguy), Berna [autoedición].
  • Rodríguez Guerra, A. (2004): “Achegamento á sintaxe dos falares mañego, lagarteiro e valverdeiro”, en R. Álvarez Blanco; F. Fernández Rei, F. y A. Santamarina, A Lingua Galega: Historia e actualidade, Santiago, ILG/CCG, vol. IV, pp. 293-414.
  • Román Domínguez, A. (2006): Contribución ao estudo do galego exterior: o léxico do galego do Val do Ellas, Vigo, Universidade de Vigo [Traballo de investigación tutelado. Inédito].
  • Román Domínguez, A. (2007): “O léxico do galego do Val do Ellas”, relatorio inédito presentado ao Curso A Fala de Xálima, S.Martín de Trebello, 10-12 de xullo de 2007 [VIII Cursos Internacionales de Verano de la Universidad de Extremadura].
  • Salcedo García, H. (2016): El gallego de Extremadura: A Fala do Val de Xálima (TFG inédito). Universidad de Deusto.
  • Sanches Maragoto, E. (2011): “As falas das Elhas, Valverde e S. Martinho (Cáceres). Origem galega ou portuguesa?”, en D’Andrés Díaz, R. (coord.), Lengua, ciencia y frontera 2011, Ovedo, Selminario de Filoloxía Asturiana, pp. 385-425.
  • Sanches Maragoto, E. (2012): “As falas das Elhas, Valverde e S. Martinho (Cáceres): origem galega ou portuguesa. Apontamentos críticos à história da repovoaçom galega”, 26, pp. 129-148.
  • Sánchez García, F.J. (2001): “Política y planificación lingüística de AFala: síntesis de los principales estudios”, traballado de doutoramento, UCM, curso 2000/2001 [ http://www.proel.org/index.php?pagina=articulos/fala ].
  • Sánchez Sánchez, C. (2015): “Variación articulatoria del sistema vocálico por hablantes de Fala como L1”, traballo inédito no Seminar in Spanish Linguistics da Illinois State University.
  • Sartal Lourenzo, M.A. (1998): “O val do Ellas (Cáceres)”, A Moura nº 2. www.geocities.com/alendoval/ValEllasMiguel .
  • Sartal Lourenzo, M.A. (2007): “A Fala d’Os Tres Lugaris (Cáceres). Conservación e identidade”, A Trabe de Ouro nº 70, pp. 251- 268.
  • Serrano Trenado, S. e López Blanco, F. (coord.) (2006): Hablas deExtremadura [CD-ROM]. Mérida: Consejería de Educación de la Junta de Extremadura, [contén gravacións dialectais de Valverde, As Ellas e San Martiño de Trebello].
  • Sóñora Abuín, A. et alii (1996): “Aproximación sociolingüística ó Val do Ríu Ellas (Cáceres): Estudio dos usos e actitudes lingüísticas”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres, Universidade de Extremadura, pp. 407-414.
  • Vareš, Miroslav (2016a): “Reflections of an observant linguistic regarding the orthography of A Fala de Us Tres Lugaris”, Language Documentation & Conservation nº 9, pp. 115-120.
  • Vareš, Miroslav (2016b): “A Fala: sociolingvistická situace a podmínky pro standardizaci”, Časopis pro Moderní Filologii nº 98, pp. 218-227.
  • Vareš, Miroslav (2017a): “A Fala: dimensión sociolingüística en las traducciones a una lengua minorizada”, Mutatis Mutandis vol 9, nº 2, pp. 348-362.
  • Vareš, Miroslav (coord.) (2017b): Proposta da ortografía de A Fala. Lagarteiru, As Ellas, Asociación A Nosa Fala.
  • Vareš, Miroslav (coord.) (2017c): Proposta da ortografía de A Fala. Mañegu, S. Martín de Trebellu, Asociación A Nosa Fala.
  • Vareš, Miroslav (coord.) (2017d): Proposta da ortografía de A Fala. Valverdeñu, Valverdi du Fresnu, Asociación A Nosa Fala.
  • Vareš, M. (2017e): “Community-Driven Revitalization of A Fala: Experience with the Orthography Project”, en N.Ostler,/ V. Ferreira/ C. Moseley (eds.): Communities in Control: Learning Tools and Strategies for Multilingual Endangered Language Communities. Hungerford: Foundation for Endangered Languages, pp. 59-63.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1927): “Linguagem de San Martín de Trevejo (Cáceres-Espanha)”, Revista Lusitana 26, pp. 247-259.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1929): “Samartinhego”, en Opúsculos I, Coimbra, Imprensa universitaria, pp. 671-675.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1931): “Dialecto portugués da serra de Jálama (Cáceres-Hespanha)”, O Correio, 11/10/1931, Celorico da Beira, p.1.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1933): “Português dialectal na Região de Xalma (Espanha)”, Revista Lusitana nº 31, pp. 166-275.
  • Viudas Camarasa, A. (1982): “Un habla de transición: El dialecto de San Martín de Trevejo”, Lletres Asturianes nº4, pp. 55-71 [http://idd004q0.eresmas.net/ dialectodesanmartindetrevejo ].
  • Viudas, A.; Ariza, M.; Salvador, A. (1987): El habla de Extremadura. Salamanca: Ed. Regional de Extremadura.
  • Zamora Vicente, A. (1960): Dialectología española, Madrid, Gredos.