La retórica de la pureza, la transparencia, el vacío y la nada

Resumo

A retórica da pureza, a transparencia, o baleiro e a nada, indaga na detección dalgunhas das ideas recorrentes a través das cales se interpretou a Modernidade e a Postmodernidade, para pescudar o andamiaxe de construción da realidade que vertebran. As democracias contemporáneas non implican eliminación da disensión nin evitan a tendencia do poder ao autoritarismo. Xa sabemos que as lóxicas de dominación dependen dunha loxística dos símbolos. Os sistemas simbólicos deseñados para dominar o indominable e ordenar a realidade fóronse perfeccionando progresivamente ata a súa case total invisibilización. E todo iso prodúcese mediante unha estratexia con aparencia de xenerosa apoloxía de liberdade. Tras a absorción continuada pola orde institucional vixente das estratexias transgresoras das vangardas do século XX, estes discursos vinculados co sagrado e o espiritual dos que tradicionalmente se apropiaran entidades históricamente autoritarias e incorpóreas, son enarborados pola mesma Modernidade que cancelara calquera resonancia transcendental. A postmodernidade sentenza despois a morte dos grandes relatos pero quizais a ausencia de relatos é o gran relato. Nese proceso de crise da realidade homoxénea, cómo se tecen os constructos legitimadores cada vez máis sutís e mergullados que o Estado sedutor pon en xogo? As esixencias estéticas de pureza lingüística, de pureza nas artes, de onde veñen esas ideas? A mestura de elementos procedentes de distintos códigos, disciplinas, culturas...etnias, por qué produce un sentimento de ultraxe? O ornamento é un crime? A forma segue a función? Menos é máis? Cómo se articula este discurso nun mundo onde o distinto xa non é distante? Desde aproximadamente a segunda metade do século dezanove, o ornamento foi sometido a críticas sen precedentes. Pero o elemento forcluído, retorna constantemente, desafiando o dogmatismo purista. Finalmente, desde o punto de vista da postmodernidade, o ornamento non é un simple suplemento, senón a expresión dunha forza vital. A pureza e as súas implicacións teolóxicas, e tamén a súa versión secularizada como negación do accesorio, do innecesario, como proceso de ascesis que conduce á pureza reificada da técnica moderna. Ambos estadios están interconectados e non son contraditorios. A transparencia, a ficción de que non hai nada oculto, de que todo se ve, é un dos valores máis difundidos no mundo globalizado. Os seus atributos son desexados polos gobernos e as corporacións multinacionais. Unha vez despregados todos os medios para xerar a idea dunha realidade transparente, o novo relato preséntase a sí mesmo como libre de todo mito, como saber sen mediacións. A transparencia é unha cualidade que permite ver a través dun corpo pero á súa vez o invisibiliza sutilmente. Inicialmente ao servizo da loita contra o escurantismo e as políticas abusivas, a transparencia convértese a partir dun determinado momento nun perfecto pretexto para a vixilancia. Os cidadáns somos cada día máis transparentes para un poder cada día máis difuso. A transparencia, conquista ou regresión? Todo debe ser revelado? A posibilidade de poder ver todo implica que todo poida verse? O baleiro e a nada volven ter fortes resonancias teolóxicas. A representación do baleiro responde ao baleiro da representación? É a reminiscencia do sublíme romántico? E tamén o baleiro como ideal da sutilidade, da capacidade de ser receptivo e maleable. A forma ideal para ser utilizada como comodín para o discurso que se queira lexitimar. Nos últimos tempos de crise do modelo moderno, o interese polo sublime intensificouse na filosofía, a historia e a estética. O sublime é o que se levanta ao bordo do límite. E nese discurso, a contemporaneidade, erixida sobre o fracaso do saber nas súas pretensións de universalidade arrastra á visión na súa caída cara ao baleiro e a elipsis. Sempre ata agora relacionado coa divindade e o absoluto, o sublime, queda agora ao servizo da idea de progreso, para lexitimalo. Como dixera o filósofo de Frankfurt: non se pode escribir poesía despois de Auschwitz. Con todo, a arte é máis necesaria que nunca. Aínda que sexa con respiración asistida, a arte debe reconstruír unha dimensión da experiencia que quedaría baleira coa súa desaparición. Por último, a nada é outro gran relato legitimador cuxa finalidade inmovilista tende a conservar inalterable a realidade. Nas sociedades barrocas identificouse co fin, coa morte, e nas sociedades contemporáneas, o fin da historia xoga o mesmo papel. Xérase o mito de vivir no mellor dos mundos posibles co obxectivo de parar a roda da historia. Se a perfección xa fose alcanzada, para qué o cambio? A confianza fundamental no futuro queda desactivada, só queda algo dela disolta nas reviravoltas do consumo de masas: a necesidade dunha renovación incesante das mercadorías. Quizais Bruno Latour está no certo cando afirma que os modernos fan o contrario do que predican. Pero iso tamén os fai interesantes. Evocan continuamente o espiritual inmersos nunha sociedade cada vez máis secularizada e materialista, invocan a pureza mentres a produción de híbridos é constante, promoven a transparencia mentres practican a opacidade; e converten a secularización en proliferación do teolóxico. E quizais, os postmodernos non lles van á zaga. Profundando nas retóricas mencionadas emerxen de inmediato síntomas reveladores da resolución en falso dos problemas máis perentorios da modernidade, a saber, inscribir a liberdade do individuo dentro da orde social, a constitución do suxeito, a alteridade, a construción do xénero e o papel da ciencia e a tecnoloxía nas sociedades contemporáneas. PALABRAS CLAVE: Retórica, sistemas simbólicos, crise da modernidade, alteridade, tecnoloxía, estratexias de lexitimación.