O estado da investigación sobre as falas do Val do río Ellas

  1. Xosé-Henrique Costas
Revista:
Limite: Revista de Estudios Portugueses y de la Lusofonía

ISSN: 1888-4067 2253-7929

Ano de publicación: 2019

Título do exemplar: A fala do Val de Xátima

Número: 13

Páxinas: 37-76

Tipo: Artigo

Outras publicacións en: Limite: Revista de Estudios Portugueses y de la Lusofonía

Resumo

En este artículo describimos una breve historia de los tres periodos de investigación sobre las falas del Valle del Erjas (1910-1945, 1945-1992 y 1992-2019), hemos indicado cuáles fueron las aportaciones de los principales autores y destacamos especialmente la etapa más reciente, donde clasificamos a los autores según su importancia, origen y formación. Finalmente, repasamos los trabajos que están en marcha: tesis, Topoval, AGO, Frontespo, Xalicionariu, etc., y abogamos por una planificación conjunta urgente del estado y corpus de los tres dialectos del valle del río Erjas o Xálima. Incorporamos una extensa bibliografía, sitios web interesantes, filmografías y enlaces de videos en la red y televisión sobre estas variedades lingüísticas.

Referencias bibliográficas

  • Alvar, M. (dir.) (1996): Manual de dialectología hispánica: el español de España. Barcelona: Ariel.
  • Álvarez Pérez, X.A. (2014): “Correspondencias léxicas entre a fala de Cáceres e o portugués”, en Estudos de lingüística galega 6, pp. 5-27.
  • Álvarez Pérez, X.A. (2015): “Notas sobre unhas supostas especificidades semánticas na 'fala' de Cáceres”, en Revista de Filología Románica 32/2, pp. 273-289.
  • Anónimo (1929): “Cerrumíquilis sin alas”, en La Chocolatera nº 2, 29/6/1929, San Martiño de Trebello.
  • Asociación Alén do Val (1993): Ei tamén queru escribir na nosa fala [Proposta inédita de normativa unificada para as falas valverdeira, lagarteira e mañega, actualizada por Costas González en 2015], Pontevedra.
  • Anónimo (1931): “Contus du Xalma”, n’O Correio, 11/11/1931, Celorico da Beira. [Probablemente o artigo sexa da autoría de José Leite de Vasconcelos].
  • Asociación Alén do Val (2004): Fala e Cultura d’Os Tres Lugaris, Noia, Toxosoutos [edición de Benxamín Riobó Sanluís e Miguel Anxo Sartal Lourenzo].
  • Berjano, D. (1909): “Ensayo de un vocabulario de la Sierra de Gata”, en Revista de Extremadura, t. XI, pp. 481-485
  • Bierhenke, W. (1929): “Das Dreschen in der Sierra de Gata”, Volkstum und kultur der romanen, vol.II, Hamburgo, pp. 20-82.
  • Cano Gordo, I. (2004): “La lengua de Xálima y su futuro”, relatorio inédito presentado no II Congreso sobre el Extremeño, San Pedro de Mérida, 1-3/10/2004.
  • Carrasco González, J.M. (1996 e 1997): “Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura. Parte I: Grupos dialectales. Clasificación de las hablas de Jálama”, en Anuario de Estudios Filológicos 19, UEX, 135-148, e “Parte II y última: Otras hablas fronterizas. Conclusiones”, Anuario de Estudios Filológicos nº 20, pp. 61-79.
  • Carrasco González, J.M. (2000): “Las hablas de Jálama entre los dialectos fronterizos extremeños”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional Extremeña, pp. 141-156.
  • Carrasco González, J.M. (2006): “Evolución de las hablas fronterizas luso-extremeñas desde mediados del siglo XX: Uso y pervivencia del dialecto”, Revista de Estudios Extremeños, LXII, nº II, pp. 263-285.
  • Carrasco González, J.M. (2007): “Falantes de dialectos fronteiriços da Extremadura española no último século”, Límite 1, pp. 51-69.
  • Carrasco González, J.M. (2009): “Traços galegos e não galegos no dialecto fronteiriço de Xalma (manhego, lagarteiro e valverdeiro)”, en Marçalo, M.J. e Lima-Hernandes (eds.), II Simpósio Mundial de Estudos de Língua Portuguesa. A Língua Portuguesa: ultrapassar fronteiras, juntar culturas. SLG 9 Falares fronteiriços: contactos e línguas. UÉvora, 6-11/10/2009 [http://www.simelp2009. uevora.pt/slgs/slg09.html].
  • Carrasco González, J.M. (2010): “Enclítico al participio”, en Mª Jesús Fernández García e SIlvia Amador Moreno (eds.): Al Límite. I Congreso de la SEEPLU. Actas. Cáceres: Avuelapluma, pp.40-48
  • Carrasco Pascual, D. (2005): Alcaldis de Valverdi y otras historias, Valverde [autoedición].
  • Castro Piñas, F. (2016a): “The Fala Language: The Language of Eljas, San Martín de Trevejo and Valverde del Fresno”, Chat. Revista de la EOI de Cáceres, nº 9, xuño de 2019, pp. 18-22.
  • Castro Piñas, F. (2016b): “Más noticias sobre el pronombre enclítico al participio en la lengua del valle de Jálama o Xálima”, Limite nº 10.1, pp. 41-62.
  • Cintra, L.F. Lindley (1959): A linguagem dos foros de Castelo-Rodrigo, seu confronto com a dos foros de Alfaiates, Castelo Bom, Castelo Melhor, Coria, Cáceres e Usagre. Contribuição para o estudo do leonês e do galego-português do séc. XIII, Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
  • Cintra, L.F. Lindley (1974): “A linguagem dos foros e o galegoportuguês de Xalma”, en Estudos de linguística portuguesa e românica I, Coimbra, pp. 508-537.
  • Consello de Europa (2012): 3º informe periódico sobre a aplicación en España da Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias [consultable en: https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM%282012%29111&Language=lanEnglish&Ver=original&BackColorInternet=C3C3C3&BackColorIntranet=EDB021&BackColorLogged=F5D383, para o Ellas os parágrafos 11, 106, 141, 171-174, 205 e 224].
  • Corredera Plaza, A. (1992): “Os motis son apelíus”, Agatae. Revista cultural de la Sierra de Gata nº 2, Valverde do Fresno.
  • Corredera Plaza, A. (2013): “Falandu da Fala, en Fala”, Norbania nº 4, pp. 53-56.
  • Costas González, X.H. (1992a): “Notas sociolingüísticas sobre os falares ‘galegos’ da Ribeira Trevellana”, A Trabe de Ouro, nº 11, pp. 69-77.
  • Costas González, X.H. (1992b): “Breve caracterización das falas (fundamentalmente galegas) do Val do Río Ellas”, Cadernos de Lingua nº 6, A Coruña: RAG, pp. 85-107.
  • Costas González, X.H. (1993): “Um povo estremenho com cultura galega”, relatorio inédito no Curso de Verán A Escola e a diversidade cultural, da UTAD, Chaves, 12-15/07/1993.
  • Costas González, X.H. (1996): “O galego de Extremadura: as falas do Val do Río Ellas”, en A.Viudas Camarasa e J. Carrasco González (eds.): Actas do Congreso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira, vol. I, Cáceres, Universidad de Extremadura, pp. 357-376.
  • Costas González, X.H. (1998): Seis sainetes valverdeiros (vid. Lopez Lajas, I. (1998)).
  • Costas González, X.H. (1999a): “Valverdeiro, lagarteiro e mañego: o ‘galego’ do Val do Río Ellas (Cáceres)”, en Fernández Rei, F. e Santamarina, A. (eds.): Linguas e variedades minorizadas. Estudios de sociolingüística románica, Santiago, USC, pp. 83-106.
  • Costas González, X.H. (1999b): “Toponimia galega no val do río Ellas”, en D. Kremer (ed.): Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos, vol II, pp. 769-778. Tréveris: Universidade de Tréveris.
  • Costas González, X.H. (1999c): “Unha vé había un rapá que comeu unha nó: o microsubsistema C do subsistema thetaísta do galego”, en R. Álvarez/ D. Vilavedra (eds.): Cinguidos por unha arela común. Homenaxe a Xesús Alonso Montero. Santiago: USC, pp. 325-330.
  • Costas González, X.H. (2000): “Aspectos sociolingüísticos das falas do Val do Río Ellas (Cáceres)”, en A. Salvador, J. Carrasco, e M.D. García (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional de Extremadura, pp. 93-106.
  • Costas González, X.H. (2001): “Fronteiras lingüísticas no Val do Río Ellas (Cáceres)”, Revista de Filología Románica, vol. 18, pp. 35-50
  • Costas González, X.H. (2003): “Léxico e fronteira no Val do Río Ellas”, en R. Álvarez, F. Dubert e X. Sousa (eds.): Dialectoloxía e Léxico, Santiago de Compostela, USC, pp. 279-301.
  • Costas González, X.H. (2004): “Historia e toponimia do Val do Río Ellas”, en R. Álvarez e A. Santamarina (eds.): (Dis)cursos da escrita. Estudos de filoloxía galega ofrecidos en memoria de Fernando R. Tato Praza. Biblioteca Filolóxica. ILG, Santiago, USC, pp. 81-99.Costas González, X.H. (2005): “Achegas ao léxico do galego falado no val do río Ellas”, Cadernos de Lingua 27, pp. 127-153.
  • Costas González, X.H. (2007): “Os apañadores de palabras: o caderno do pastor, labrego e escultor valverdeiro Alfonso Berrío”, A Trabe de Ouro nº 70, pp. 115-133.
  • Costas González, X.H. (2010): “Zona IIIa. Falas de Xálima ou Val do Ellas. Lingua”, en M. Barros Ferreira (coord.): Língua e história na fronteira norte-sul. Bibliografía. Libro dixital do Campo Arqueológico de Mértola (Portugal) editado por M. Barros Ferreira e J.A. González Salgado [consultable en www.geolectos.com/livro.pdf], pp. 351-366.
  • Costas González, X.H. (2011): A lingua galega no Eo-Navia, Bierzo Occidental, As Portelas, Calabor e o Val do Ellas: historia, breve caracterización e situación sociolingüística actual, anexo 8 da revista Cadernos de Lingua, A Coruña, RAG.
  • Costas González, X.H. (2013): O valego. As falas de orixe galega do val do Ellas (Cáceres-Extremadura), Vigo, Xerais.
  • Costas González, X.H. (2014a): “Um estranho caso de ênclise pronominal na fala do val do rio Elhas ou de Xalma”, Limite 8, pp. 363-347.
  • Costas González, X.H. (2014b): “Sobre el origen de los topónimos valegos Xálima y Ellas”, Quaderni di Semantica XXXV, 2/14, pp. 75-82.
  • Costas González, X.H. (2017): “Os actuais subsistemas de sibilantes nas falas do val do río Ellas ou de Xálima e as dificultades para a súa normativización conxunta”, Limite 11.2, pp. 109-132.
  • Costas González, X.H. (2018a): “A recuperación léxica do galego do val do río Ellas”, en M. González González, M.-D. Sánchez Palomino e I.Veiga Mateos (eds.): Terminoloxía: a necesidade da colaboración, Madrid & Frankfurt am Main, Iberoamericana & Vervuert, pp. 369-382 [en colaboración con Ana Alicia Manso Flores].
  • Costas González, X.H. (2018b): “A pegada leonesa no valego do val do río Ellas”, en C. Alén Garabato e M. Brea (eds.): Limba noastră-i o comoară...Estudos de sociolingüística románica en homenaxe a Francisco Fernández Rei, Santiago, USC, pp. 305-324.
  • Costas González, X.H. (2018c): “As falas do Ellas: ausencia na escola e hibridación forzosa”, en A.R. Carrilho et alii (eds.): Ao Encontro das Línguas Ibéricas, Covilhã, Lusosofia Press & UBI, pp. 333-348 [http://www.lusosofia.net/textos/ 20190110-linguas_ibericas_2018.pdf ].
  • Díaz Armenteros, A. et alii (2009): Estudio sobre la Fala del Val de Xálima. Traballo inédito para a materia de Dialectología del español, 3º de F. Hispánica, curso 2008/09, USAL
  • Dondelewski, B. (2011): De costas viradas. O falar de San Martín de Trebellu (Cáceres, Espanha) comparado com o falar dos Foios (Guarda, Portugal) através das realizações actuais do tónico, dos /s/ e /z/ mediais e do pré-nuclear [Tese de licenciatura inédita defendida na Facultade de Filoloxía da Universidade Jaguelónica de Cracovia, Polonia].
  • Dondelewski, B. (2012): “O mañegu e o falar dos Foios. Passado comum e caminhos evolutivos divergentes. Conservação e rejeição de dialectalismos”, en Acta Universitatis Wratislaviensis. Estudios Hispánicos 20, pp. 99-112.
  • Dondelewski, B. (2016): “La vitalidad de ‘a fala de Xálima’ y su fonética. Algunos comentarios metodológicos desde la perspectiva de la dialectología perceptiva”, en P. Ruano / G. Nieto / E. Fernández de Molina (coords.): Nuevos enfoques de investigación lingüística, Cáceres: UEX, pp.41-56.
  • Espinosa, A.M. (1935): Arcaísmos dialectales: la conservación de S y Z sonoras en Cáceres y Salamanca, Anexo da Revista de Filoloxía Española, Madrid.
  • Fernández Rei, F. (1998): “Sainetes valverdeiros: o 'galego' dos colonos de Afonso IX, Rex Legionis et Gallaecia”, n'A Trabe de Ouro 35, pp. 407-409.
  • Fernández Rei, F. (2000): “As falas de Xálima e a súa relación coa lingua galega”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.): Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional Extremeña, pp. 107-140.
  • Fernández Rei, F. (2004): “Un idioma que nos une”, en A herdanza da lingua: o galego de Asturias, León, Zamora e Cáceres. Libro conmemorativo da sesión celebrada na Real Academia Galega o día 18 de decembro de 2004, A Coruña, RAG, pp. 37-50.
  • Fernández Rei, F. (2007): “As falas do Val do Ellas e a dialectoloxía galega”, relatorio inédito presentado ao Curso A Fala de Xálima, S.Martín de Trebello, 10-12 de xullo de 2007 [VIII Cursos Internacionales de Verano de la Universidad de Extremadura].
  • Fink, Ó. (1929): “Contribución al vocabulario de Sierra de Gata”, en Volkstum und kultur der romanen, vol.II, Hamburgo, pp. 83-87.
  • Fink, Ó. (1929): Studien über die Mundarten der Sierra de Gata. Hamburgo. Flores Pérez, T. (2017a): “Linguas sen recoñecemento oficial: A Fala de Estremadura”, en R. Álvarez, F. Ramallo e D. Vilavedra (coords.), Foro de debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais e Minoritarias, Santiago: Consello da Cultura Galega, http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/20180110_Conclusions_Foro-de-debate-sobre-a-Carta-Europea-para-as LinguasRexionais-ou-Minoritarias_galego.pdf, pp. 8-9.
  • Flores Pérez, T. (2017b): “Propostas ortográficas para A Fala do val de Xálima”, en R. Álvarez, F. Ramallo e D. Vilavedra (coords.), Foro de debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais e Minoritarias, Santiago: Consello da Cultura Galega, http://consellodaculturagalega.gal/mediateca/extras/CCG_ac_2017_artigo71_tamaraflores.pdf
  • Flores Pérez, T. (2018): “Sintaxis pronominal de la Fala do val de Xálima: análisis y diferencias”, en A.R. Carrilho et alii (eds.): Ao Encontro das Línguas Ibéricas, Covilhã, Lusosofia Press & UBI, pp. 295-316 [http://www.lusosofia.net/textos/ 20190110-linguas_ibericas_2018.pdf]
  • Flores Pérez, T. (2019): “Variações no léxico de A Fala: plantas e animais”, en LaborHistórico 5 (especial 2), pp. 83-99.
  • Frades Gaspar, D. (1975): Algu sobre a nossa fala (1 e 2) [traballos mecanoscritos que unha vez actualizados foron incorporados posteriormente a Vamus a falal].
  • Frades Gaspar, D. (1994): Vamus a falal. Notas pâ coñecel y platical en nosa FALA. Serra de Gata (Cáceres), Adisgata.
  • Frades Gaspar, D. (2004): “Por que estó contentu de falar?”, en A herdanza da lingua: o galego de Asturias, León, Zamora e Cáceres, A Coruña, RAG, pp. 29-36.
  • Frades Gaspar, D. (2015): Novu Testamentu en Fala, Madrid, Sociedad Bíblica de España & Proel.
  • Frías Conde, F.X. (1997): “Sobre os bloques dialectais do galego: unha nova proposta”, Revista de Filología Románica 14, vol. 1, pp. 241-256.
  • Frías Conde, F.X. (1999): O galego exterior ás fronteiras administrativas, Xixón, VIP. García Gondar, F. (coord.) s.d. BILEGA Bibliografia Informatizada da Lingua Galega http://www.cirp.es/bdo/bil/bilega.html. Santiago de Compostela: Centro de Investigación Ramón Piñeiro [no apartado “Variedade lingua” figura co código 144 “Falas galegas de Estremadura].
  • García Mouton, Pilar (coord.) (2016), Inés Fernández-Ordóñez, David Heap, Maria Pilar Perea, João Saramago e Xulio Sousa. ALPICSIC [www.alpi.csic.es], edición digital de Navarro Tomás, Tomás (dir.), Atlas Lingüístico de la Península Ibérica, Madrid, CSIC.
  • Gargallo Gil, J.E. (1992): “Hibridismo y vitalidad en las hablas fronterizas (con Portugal) del Valle de Jálama (provincia de Cáceres)”, comunicación presentada no 20th Romance Linguistics Seminar, Trinity Hall, Cambridge, 3-4 January 1992.
  • Gargallo Gil, J.E. (1994): “San Martín de Trevejo, Eljas (As Elhas) y Valverde del Fresno: una encrucijada lingüística en tierras de Extremadura (España)”, en Variação linguística no espaço, no tempo e na sociedade, Lisboa, Colibri, pp. 55-87.
  • Gargallo Gil, J.E. (1995): “De fronteras lingüísticas peninsulares: paralelismos, afinidades, peculiaridades”, Lletres Asturianes 57, pp. 23-40.
  • Gargallo Gil, J.E. (1996a): “La ‘Fala de Xálima’ entre los más jóvenes. Un par de sondeos escolares (de 1991 y 1992)”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do ICongresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres, Universidade de Extremadura, pp. 333-356.
  • Gargallo Gil, J.E. (1996b): “Valverdeiro(s), lagarteiro(s), mañego(s): a propósito de las hablas (y las gentes) fronterizas de Valverde del Fresno, Eljas y San Martín de Trevejo”, en Henríquez Salido, Mª do C. (ed.): IV Congresso Internacional de Língua GalegoPortuguesa na Galiza. 1933 Actas. Vigo, 28 Outubro a 1 Novembro, no Auditório do Centro Cultural CaixaVigo. Em homenagem a Ferdinand de Saussure. Ourense: Associaçom Galega da Língua.
  • Gargallo Gil, J.E. (1999): Las hablas de San Martín de Trevejo, Eljas y Valverde del Fresno. Trilogía de los tres lugares. Col. Estudios y Documentos sobre A Fala, t. I., Mérida, Junta de Extremadura.
  • Gargallo Gil, J.E. (2000): “¿Se habla gallego en Extremdura?”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, Mérida, Editora Regional Extremeña, 51-74.
  • Gargallo Gil, J.E. (2001): “Aranés, mirandés, ¿valego?”: tres enclaves romances de frontera, tres retos de supervivencia e preservación da identidade na Europa do novo milenio”, A Trabe de Ouro 47, pp. 61-75.
  • Gargallo Gil, J.E. (2007): “Gallego-portugués, iberorromance. La fala en su contexto románico peninsular”, Límite 1, pp. 31-49.
  • Gargallo Gil, J.E. (2009): “Fronteras y enclaves en la Romania. Encuadre romance para la fala de Xálima”, Límite 3, pp. 27-43.
  • Garrido, D. (2006): “La frontera vacil.lant”, en El Temps nº 1149, pp. 54-57.
  • Garríu Correas, A. (2014): “Prólogu” a U Pequenu Príncipi, de A. de Saint-Exupéry. Olivenza: Herákleion, pp. 9-16.
  • González Salgado, J.A. (2003): Cartografía lingüística de Extremadura. Origen y distribución del léxico extremeño [CD-ROM,http://www.geolectos.com] .
  • González Salgado, J.A. (2009a): “Las hablas de Jálama en el conjunto de la dialectología extremeña”, Revista de Filología Románica nº 26, pp. 57-70.
  • González Salgado, J.A. (2009b): “Diez problemas de dialectología extremeña”, Revista de Estudios Extremeños LXV (1), pp. 347-378 [“La filiación histórica de la Fala”, pp. 361-364].
  • Hampacherová, J. (2015): Od dialecktu k jazyku: Fala!/ From dialect to Language: Fala! Traballo inédito na Univerzita Karlova v Praze de Praga (Chequia). http://is.cuni.cz/webapps/zzp/detail/120235/?lang=en
  • Hassler, G. (2006): “A Fala: normalización tardía e identidade cultural”, Revista de Estudios Extremeños LXII (2), pp. 637-653.
  • Krüger, F. (1925): Studien zur lautgeschichte Mundarten, Hamburgo.
  • Krüger, F. (2006): Estudio fonético-histórico de los dialectos españoles occidentales. Zamora: Instituto Florián de Ocampo [tradución de J. González Ferrero sobre o orixinal de 1914].
  • López Fernández, F.S. (1992): Topónimus d’ As Ellas y rimas en lagarteiru. Salamanca.
  • López Fernández, F.S. (1988-89): “A zarramúas cun a fala”, en Anduriña 2, p.18; 3, p.21; e 4, pp. 32-33.
  • López Fernández, F.S. (1999): Arreidis, palabras y ditus lagarteirus, Mérida, Editora Regional de Extremadura.
  • López Gundín, L.R. (2010): U Val de Xálima y su fala. Paisajes de mi vida. Traballo inédito de curso para o programa “Aula da Experiencia” da Universidad de Huelva.
  • López Lajas, I. (1998): Seis sainetes valverdeiros. Limiar (pp.11-22), notas e glosario (pp.67-69)de X.H. Costas González. Compostela: Edicións Positivas.
  • López Moldes, E./ Díaz Fernández, B./ Orxe García, I. (1996): “Proposta didáctica e pedagóxica para a introducción na escola da variante galego-portuguesa do Val do Ríu Ellas (Cáceres)”, en Carrasco González, J.M./ Viudas Camarasa, A. (eds.), Actas del I Congreso Internacional Luso-Español de Lengua y Cultura en la Frontera (Cáceres, 1 a 3 de Diciembre de 1994), Cáceres: Universidad de Extremadura, II, pp. 301-310.
  • Maia, C. de Azevedro (1970): “A penetração da língua nacional de Portugal e de Espanha nos falares fronteiriços do Sabugal e da região de Xalma e Alamedilla”, en Actas do XXIX Congresso Luso-Espanhol para o Progresso das Ciências, Lisboa, tomo III, pp. 231-243.
  • Maia, C. de Azevedo (1977): Os falares fronteiriços do concelho de Sabugal e da vizinha região de Xalma e Alamedilla, Suplemento IV da Revista de Filologia Portuguesa, Coimbra.
  • Maia, C. de Azevedo (2000): “Os dialectos de Xalma: problemática e perspectivas de pesquisa”, en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.), Actas del I Congreso sobre A Fala, pp. 75-92.
  • Maia, C. de Azevedo (2007a): “Os falares de Xalma: perspectiva lingüística portuguesa”, relatorio inédito presentado ao Curso A Fala de Xálima, S.Martín de Trebello, 10-12 de xullo de 2007 [VIII Cursos Internacionales de Verano de la Universidad de Extremadura].
  • Maia, C. de Azevedo (2007b): “Os falares fronteiriços da região de Xalma”, en Lingüística 19, pp. 133-151.
  • Manso Flores, A.A. (2016): “Achegas á procedencia do léxico das falas do val do río Ellas (Cáceres), en Mª Jesús Fernández y Juan M. Carrasco (eds.), Actas do IV Congreso Internacional SEEPLU – Cartografías del Portugués, Cáceres, UEX, pp. 167-180.
  • Manso Flores, A.A. (2016): “La vitalidad de la Fala a partir de un sondeo sociolingüístico en Valverde del Fresno”, e-AESLA nº 2 (Asociación Española de Lingüística Aplicada & Centro Virtual Cervantes), pp. 211-223.
  • Manso Flores, A.A. (2017): “Actitudes, ideoloxías e dereito lingüísticos no val do Ellas ou val de Xálima (Cáceres)” en Primer congrès internacional de revitalització de llengües indígenas i minoritzades, UB-Barcelona, 19-21/04/2017 [no prelo].
  • Manso Flores, A.A. (2018): “A recuperación léxica do galego do val do río Ellas”, en M. González González, M.-D. Sánchez Palomino e I.Veiga Mateos (eds.): Terminoloxía: a necesidade da colaboración, Madrid & Frankfurt am Main, Iberoamericana & Vervuert, pp. 369-382 [en colaboración con X.H.Costas González].
  • Manso Flores, A.A. (2020): Análisis del léxico diferencial en el Val de Xálima (Cáceres). Tese de doutoramento (inédita) defendida na UEX o 24/01/2020.
  • Marcos García, G. (2009): Singular habla del noroeste extremeño: a Fala [en http://es.scribd.com/doc/36124517/Singular habla-delnoroeste-extremeno-A-fala-por-German-Marcos].
  • Mariño Taibo, L. (2007): Achega á toponimia de Valverde do Fresno, Vigo, Universidade de Vigo [traballo de doutoramento inédito presentado na materia “As falas do galego exterior”].
  • Martín Durán, J. (1999): A Fala: un subdialecto leonés en tierras de Extremadura, Col. Estudios y Documentos sobre A Fala. IV, Mérida, Junta de Extremadura.
  • Martín Durán, J. (2003): Aforismos y características de A FALA (I e II), As Ellas [autoedición].
  • Martín Galindo, J.L. (1993): Apuntes socio-históricos y lingüísticos sobre la Fala de Xâlima, anexo de Alcántara 30, Cáceres, I.C.“El Brocense” & Diputación Provincial de Cáceres.
  • Martín Galindo, J.L. (2006a): “Os falares do Val de Xálima: o manhego, o valverdeiro i o lagarteiro” Revista Universo Extremeño nº 1 [http://paseovirtual. net/ universo/galindo.pdf ].
  • Martín Galindo, J.L. (1996): “O fenómenu lingüístico y cultural do Val de Xálima”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres, UEX, pp. 377-406.
  • Martín Galindo, J.L. (1997): “Testimonios inéditos de los viajes de Federico de Onís y Ramón Menéndez Pidal al Val de Xálima en el verano de 1910”, Alcántara, nº 40, pp. 55-62.
  • Martín Galindo, J.L. (1998): Guía histórica y cultural de San Martín de Trevejo: O Val de Xálima a vista de andurinha. Cáceres: Iniciativa Val de Xálima.
  • Martín Galindo, J.L. (1999): A Fala de Xálima. O falar fronteirizo de Eljas, San Martín de Trevejo y Valverde. Estudios y documentos sobre A Fala II, Mérida, Junta de Extremadura.
  • Martín Galindo, J.L. (2004): A niquicia. Estudio de los motes de San Martín de Trevejo, Iniciativa Val de Xãlima/2, Sã Martín de Trebelhu (sic).
  • Martín Galindo, J.L. (2006b): “Os Falares do Val de Xálima, Variantes Dialectais da Antiga Riba-Côa”, Estudos de Castelo Branco nº 5, pp. 131-162.
  • Martín Galindo, J.L. (2010): La estrategia del nacionalismo gallego en el Val del Xálima… o las acciones para la absorción lingüística y cultural de Eljas, Valverde y San Martín de Trevejo, autoedición [http://arquitecturadelpueblo.blogspot.com/2010/04/estrategiadelnacionalismo-gallego-en.html].
  • Masa Rodríguez , L. e Elordieta Albizar, G. (2017): “Aproximación a la entonación de A Fala”, Estudos de Lingüística Galega nº 9, pp. 87-110.
  • Menéndez Pidal, R. (1926): Orígenes del español, Ed. Planeta-Agostini, Barcelona (2010).
  • Menéndez Pidal, R. (1960): “Riba-Coa y Sierra de Jálama” en M. Alvar (dir.) Enciclopedia de lingüística hispánica (L-LI). Madrid: CSIC.
  • Naharro Riera, A./Parra Sapo, E. (1980): “A fala du Val du riu d’As Ellas (El habla del Valle del río Eljas)”, en X Coloquios Históricos de Extremadura. Trujillo: Asociación Coloquios Históricos de Extremadura [consultable en http://www.chde.org/index.php?option= com_content&view=article&id=1243:a-fala-du-val-du-riu-das-ellas-el-habla-delvalle-del-rio-eljas&catid=56:1980& Itemi d=73].
  • Navarro Tomás, T. (dir.) (1962): Atlas Lingüístico de la Península Ibérica, vol. I, Madrid, CSIC.
  • Obelleiro Ermida, M. (2010): “Val do Ellas, o galego atrapado no tempo”, n’A Nosa Terra 1405, pp. 34-35.
  • Onís, F. de (1930): “Notas sobre el dialecto de San Martín de Trevejo”, en Todd Memorial Volumes. Philological Studies II, Nova York, pp. 63-70.
  • Paredes Caio, R. (2003): A microtoponimia do concello das Ellas, Vigo, Universidade [Traballo de investigación tutelado. Inédito].
  • Pascual Gómez, M.V. (ed.) (2017): Primel glosariu du nosu lugal, Valverdi du Fresnu, Concejalía de Cultura.
  • Pérez Cantador, Y. (2016): Sociolingüística de a fala del Valle de Jálama (Cáceres): situación, percepción y actitudes (TFG inédito). Universidad de Alcalá de Henares.
  • Radatz, H.-I. (2006): “A Fala de Xálimia”, en H.-I.Radatz e A.TorrentLentzen, A. (eds.), Iberia polyglotta. Zeitgenössische Gedichte und Kurzprosa in der Sprachen der Iberischen Halbinsel. Mit deustscher Übersetzung, Titz, Axel Lenzen Verlag, pp. 139-145.
  • Ramallo Fernández, F. (2011): “O enclave lingüístico de Xálima: unha análise sociolingüística”, Estudos de Lingüística Galega nº 3, pp. 111-135.
  • Rey Yelmo, J.C. (1999): A fala. La fala de San Martín de Trevejo: O Mañegu, Col. Estudios y documentos sobre A Fala III, Mérida, Junta de Extremadura.
  • Riobó Sanluís, B. e Sartal Lourenzo, M.A. (coords.) (2004): Fala e cultura d’Os Tres Lugaris. Valverde do Fresno, As Ellas, San Martín de Trebello. Noia: Toxosoutos.
  • Rivas Moreno, B. (2018): U Lagarteyru (Idioma y djintiliziu bilinguy), Berna [autoedición].
  • Rodríguez Guerra, A. (2004): “Achegamento á sintaxe dos falares mañego, lagarteiro e valverdeiro”, en R. Álvarez Blanco; F. Fernández Rei, F. y A. Santamarina, A Lingua Galega: Historia e actualidade, Santiago, ILG/CCG, vol. IV, pp. 293-414.
  • Román Domínguez, A. (2006): Contribución ao estudo do galego exterior: o léxico do galego do Val do Ellas, Vigo, Universidade de Vigo [Traballo de investigación tutelado. Inédito].
  • Román Domínguez, A. (2007): “O léxico do galego do Val do Ellas”, relatorio inédito presentado ao Curso A Fala de Xálima, S.Martín de Trebello, 10-12 de xullo de 2007 [VIII Cursos Internacionales de Verano de la Universidad de Extremadura].
  • Salcedo García, H. (2016): El gallego de Extremadura: A Fala do Val de Xálima (TFG inédito). Universidad de Deusto.
  • Sanches Maragoto, E. (2011): “As falas das Elhas, Valverde e S. Martinho (Cáceres). Origem galega ou portuguesa?”, en D’Andrés Díaz, R. (coord.), Lengua, ciencia y frontera 2011, Ovedo, Selminario de Filoloxía Asturiana, pp. 385-425.
  • Sanches Maragoto, E. (2012): “As falas das Elhas, Valverde e S. Martinho (Cáceres): origem galega ou portuguesa. Apontamentos críticos à história da repovoaçom galega”, 26, pp. 129-148.
  • Sánchez García, F.J. (2001): “Política y planificación lingüística de AFala: síntesis de los principales estudios”, traballado de doutoramento, UCM, curso 2000/2001 [ http://www.proel.org/index.php?pagina=articulos/fala ].
  • Sánchez Sánchez, C. (2015): “Variación articulatoria del sistema vocálico por hablantes de Fala como L1”, traballo inédito no Seminar in Spanish Linguistics da Illinois State University.
  • Sartal Lourenzo, M.A. (1998): “O val do Ellas (Cáceres)”, A Moura nº 2. www.geocities.com/alendoval/ValEllasMiguel .
  • Sartal Lourenzo, M.A. (2007): “A Fala d’Os Tres Lugaris (Cáceres). Conservación e identidade”, A Trabe de Ouro nº 70, pp. 251- 268.
  • Serrano Trenado, S. e López Blanco, F. (coord.) (2006): Hablas deExtremadura [CD-ROM]. Mérida: Consejería de Educación de la Junta de Extremadura, [contén gravacións dialectais de Valverde, As Ellas e San Martiño de Trebello].
  • Sóñora Abuín, A. et alii (1996): “Aproximación sociolingüística ó Val do Ríu Ellas (Cáceres): Estudio dos usos e actitudes lingüísticas”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres, Universidade de Extremadura, pp. 407-414.
  • Vareš, Miroslav (2016a): “Reflections of an observant linguistic regarding the orthography of A Fala de Us Tres Lugaris”, Language Documentation & Conservation nº 9, pp. 115-120.
  • Vareš, Miroslav (2016b): “A Fala: sociolingvistická situace a podmínky pro standardizaci”, Časopis pro Moderní Filologii nº 98, pp. 218-227.
  • Vareš, Miroslav (2017a): “A Fala: dimensión sociolingüística en las traducciones a una lengua minorizada”, Mutatis Mutandis vol 9, nº 2, pp. 348-362.
  • Vareš, Miroslav (coord.) (2017b): Proposta da ortografía de A Fala. Lagarteiru, As Ellas, Asociación A Nosa Fala.
  • Vareš, Miroslav (coord.) (2017c): Proposta da ortografía de A Fala. Mañegu, S. Martín de Trebellu, Asociación A Nosa Fala.
  • Vareš, Miroslav (coord.) (2017d): Proposta da ortografía de A Fala. Valverdeñu, Valverdi du Fresnu, Asociación A Nosa Fala.
  • Vareš, M. (2017e): “Community-Driven Revitalization of A Fala: Experience with the Orthography Project”, en N.Ostler,/ V. Ferreira/ C. Moseley (eds.): Communities in Control: Learning Tools and Strategies for Multilingual Endangered Language Communities. Hungerford: Foundation for Endangered Languages, pp. 59-63.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1927): “Linguagem de San Martín de Trevejo (Cáceres-Espanha)”, Revista Lusitana 26, pp. 247-259.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1929): “Samartinhego”, en Opúsculos I, Coimbra, Imprensa universitaria, pp. 671-675.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1931): “Dialecto portugués da serra de Jálama (Cáceres-Hespanha)”, O Correio, 11/10/1931, Celorico da Beira, p.1.
  • Vasconcellos, J. Leite de (1933): “Português dialectal na Região de Xalma (Espanha)”, Revista Lusitana nº 31, pp. 166-275.
  • Viudas Camarasa, A. (1982): “Un habla de transición: El dialecto de San Martín de Trevejo”, Lletres Asturianes nº4, pp. 55-71 [http://idd004q0.eresmas.net/ dialectodesanmartindetrevejo ].
  • Viudas, A.; Ariza, M.; Salvador, A. (1987): El habla de Extremadura. Salamanca: Ed. Regional de Extremadura.
  • Zamora Vicente, A. (1960): Dialectología española, Madrid, Gredos.